Czym jest poczucie własnej skuteczności ?

Jednym z psychologicznych konstruktów mogących mieć znaczenie dla przebiegu rehabilitacji jest poczucie własnej skuteczności (self-efficacy). W niniejszym tekście zastanowimy się, co właściwie oznacza to pojęcie.

Zagadnienie własnej skuteczności wywodzi się z teorii społecznego uczenia się Alberta Bandury (2007). Jednym z głównych i oryginalnych założeń tej teorii jest powszechnie obecnie przyjmowane twierdzenie, iż ludzie mogą uczyć się poprzez modelowanie- obserwacje zachowań innych ludzi. By nauczyć się jakiegoś zachowania wystarczy je obserwować i uznać, że takie zachowanie jest korzystne. 

Istotną rolę w tej koncepcji teoretycznej odgrywają posiadane przez daną osobę oczekiwania, a zwłaszcza oczekiwania dotyczące własnej skuteczności oraz oczekiwania dotyczące wyników zadania.

Oczekiwania dotyczące wyniku zadania odnoszą się do tego, jak dana osoba spostrzega określone zadanie, czy odbiera je jako mogące przynieść oczekiwany i pożądany skutek, czy nie, np.: pacjent zastanawia się czy proponowane przez fizjoterapeutę ćwiczenia przyniosą mu pożytek.

Drugi aspekt to poczucie własnej skuteczności odnoszące się do przekonania, czy jest się w stanie zrealizować dane działanie, np.: pacjent szacuje czy będzie w stanie wykonać zalecane ćwiczenia.

Rozróżnienie tych dwóch rodzajów oczekiwań jest dosyć istotne. Może zaistnieć bowiem taka sytuacja, gdy pacjent sądzi, że dane działanie (zabieg, ćwiczenie itp.) przyniesie mu pożądane rezultaty, jednakże jest przekonany, że nie będzie w stanie go zrealizować.

Wysokie poczucie własnej skuteczności zmniejsza lęki i zahamowania związane z działaniem, im silniejsze jest oczekiwanie własnej skuteczności tym większa wytrwałość w dążeniu do celu, nawet w obliczu przeszkód. Także wysiłek wkładany w działanie jest większy, gdy ma się przekonanie, że potrafi się osiągnąć cel.

Ważnym zagadnieniem jest zatem pytanie o to, jak kształtuje się poczucie własnej skuteczność i co na nie wpływa. Bandura wyróżnia tu kilka grup czynników mogących oddziaływać na oczekiwania co do własnej skuteczności. Najlepszym sposobem na budowanie poczucia własnej skuteczności jest, jego zdaniem, po prostu odnoszenie sukcesów w wykonywaniu jak największej liczby zadań.

Rysunek 1 Czynniki mogące wpływać na poczucie własnej skuteczności

Czynniki wpływające na poczucie własnej skuteczności:

1) Osiągnięcia w wykonaniu zadania

Sukcesy, nawet niewielkie, podwyższają oczekiwania co do własnych kompetencji, gdy po wielokrotnych doświadczeniach sukcesu ukształtuje się poczucie skuteczności, pojedyncza porażka nie będzie miała już takiego znaczenia. 

2) Doświadczenia zastępcze

Obserwowanie jak inni ludzie wykonują działania, „jeśli inni mogą to i ja zapewne potrafię”. Obserwowanie zachowań wraz z ich skutkami także bardziej podnosi poczucie skuteczności niż obserwowanie działań bez zwrócenia uwagi na ich skutki. Popatrz przez chwile, jak Pan Nowak wykonuje swoje ćwiczenia, na początku mu się nie udawało, ale teraz radzi sobie całkiem nieźle. Może i my spróbujemy poćwiczyć podobnym systemem?

3) Perswazja słowna 

Perswazja słowna okazuje się być najmniej skutecznym sposobem, wzbudzone w ten sposób oczekiwania skuteczności są zwykle słabe i krótkotrwałe. Na pewno ci się uda przejść te kilka kroków, wierzę w ciebie.

4) Stan emocjonalny

Przekonania, co do sukcesu w działaniu zależą również od pobudzenia emocjonalnego. Ludzie oczekują sukcesu zwłaszcza wtedy, gdy nie męczą ich przykre napięcia bądź niechciane i przykre pobudzenie.

5) Okoliczności sytuacyjne

W niektórych sytuacjach osiągnięcie sukcesu wymaga większych wysiłków niż w innych. Ocena okoliczności, w których dana osoba się znajduje również ma wpływ na przewidywanie skuteczności.

Wiemy już, że poczucie skuteczności odnosi się do ogólnego przekonania jednostki, co do tego, czy jest ona w stanie odnosić sukcesy w podejmowanych działaniach. Przyjrzyjmy się teraz nieco bliżej temu konstruktowi, bowiem nie jest on tak jednorodny jakby się mogło na pierwszy rzut oka wydawać.

Mówiąc o poczuciu skuteczności musimy zwrócić uwagę, iż posiada ono trzy ważne cechy:

a) zasięg,

b) ogólność,

c) siłę.

a) Zasięg dotyczy tego, na jakie zadania rozpościera się poczucie skuteczności, jeśli zasięg jest niewielki to poczucie skuteczności odnosi się jedynie do zadań prostych, natomiast duży zasięg sprawia, że poczucie skuteczności dotyczy także zadań trudnych czy nawet wyzwań . 

b) Ogólności. Gdy przekonania o skuteczności odnoszą się do wąskiej grupy działań wówczas mówimy o specyficznym poczuciu skuteczności, gdy przekonania o skuteczności odnoszą się do całego życia mówimy o wysokiej ich ogólności. Mówiąc inaczej rozróżnienie na specyficzne i ogólne poczucie skuteczności dotyczy tego, czy oczekujemy sukcesów w konkretnych zadaniach czy w życiu w ogóle.

c) Ostatni aspekt, to siła poczucia własnej skuteczności, od której zależy to jak łatwo wygasić przekonanie, że odniesie się sukces.  U osób mających silne przekonania własnej skuteczności zaobserwujemy ciągłe ponawiacie wysiłków pomimo porażek- poczucie skuteczności będzie silne, więc nie wygaśnie nawet pomimo niepowodzeń.  U osób o niewielkiej sile przekonań co do własnej skuteczności początkowa pewność co do skuteczności może szybko minąć na skutek doświadczania nawet niewielu niepowodzeń w działaniu.

Rysunek 2 Cechy charakteryzujące poczucie własnej skuteczności

 

Literatura:

Artykuł i rysunki powstały na podstawie książki:

Bandura A. (2007) Teoria społecznego uczenia się. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.